Współczesna psychologia sportu zdecydowanie odeszła od prób budowania „modelu mistrza”, od formułowania wzorów, które byłyby punktem odniesienia, czy normatywnych wskaźników, które mieściłyby się w modelowych zakresach cech mistrza. W poszukiwaniu „modelu mistrza”, naturalną procedurą postępowania był dobór z użyciem narzędzi pomiaru, które dostarczały ocen dostosowania dziecka do wymogów tego modelu.

Jak wspomniano na wstępie, talent w jakiejkolwiek dziedzinie, w tym i talent sportowy, to zespół różnego rodzaju cech, właściwości i predyspozycji, które zmieniają się w czasie i wzajemnie się determinują. Posiadane predyspozycje mogą być tylko jednym z kryteriów warunkujących sukces sportowy. Z psychologicznego punktu widzenia, większe korzyści daje identyfikacja predyspozycji i umiejętności niż selekcja oparta na z góry sprecyzowanych kryteriach. Obok jasno określonych ocen aktualnego rozwoju somatycznego i umiejętności psychomotorycznych, to motywacja dziecka, jego zainteresowanie czy pasja decydują o tym, czy i na ile dobrze zapowiadający się młodzik ma szansę rozwinięcia w pełni swoich psychofizycznych możliwości. Możemy więc powiedzieć, że identyfikacja talentów to stwarzanie możliwości indywidualnego rozwoju, to uczestniczenie i towarzyszenie dziecku w procesie wzbudzania zainteresowania sportowego, przekształcenia się tego zainteresowania w pasję życiową, a pasji życiowej w mistrzowskie wykonanie. Takie rozumienie identyfikacji określa sens, rolę, odpowiedzialność i zakres pracy psychologa z młodymi adeptami sportu.

Obserwując dziecko w początkującej grupie treningowej, spróbujmy odpowiedzieć sobie, z jakiego powodu znalazło się w tej grupie, dlaczego rezygnuje z innych pokus „młodego wieku”, dlaczego tak bardzo stara się wypełniać polecenia trenera? Odpowiedzi może być wiele.

Dlatego, że chce:

- przeżywać radość z ruchu, zadowolenie;

- móc się sprawdzić;
- brać udział w ekscytującej grze;
- realizować naturalną potrzebę ruchu, rozładować nadmiar emocji;
- spotykać przyjaciół i przebywać wśród nich;
- być lepszym, ścigać się i zwyciężać;
- upodabniać się do mistrzów, naśladować gwiazdy sportu;
- uczyć się nowych rzeczy, podnosić sprawność.

Jeśli powyższe powody uczestnictwa w grupie treningowej spróbujemy sprowadzić do wspólnego mianownika, to okaże się, że zdecydowanie jest nim zainteresowanie, zamiłowanie do czegoś, radość z tego, co się robi. Z psychologicznego punktu widzenia, gdy chcemy wskazać jakieś uniwersalne kryterium, które należy brać pod uwagę na etapie rozpoznania i diagnozowania talentów sportowych, to niewątpliwie jest nim zapał, entuzjazm, zaangażowanie.

Aby zainteresowania mogły przerodzić się w pasję, a pasja w mistrzostwo sportowe należy przede wszystkim stwarzać dziecku okazje do różnego rodzaju doświadczeń i mądrze towarzyszyć mu w ich zdobywaniu. Daje to szansę zaobserwowania, jaki rodzaj aktywności stwarza dziecku szczególną przyjemność, z czym radzi sobie dobrze, a z czym gorzej, czym potrafi zajmować się dłużej i z większą cierpliwością, jaka reaguje, gdy przegrywa w zabawie itd.

Powyżej wymienione czynniki, tj. entuzjazm, zapał, zaangażowanie, to składowe elementy wewnętrznej motywacji dziecka, która w procesie treningu ma szansę przerodzić się w motywację do osiągnięć, do mistrzostwa. Zarówno z badań empirycznych, jak i wypowiedzi praktyków pracujących z najwybitniejszymi sportowcami wynika, że motywacja wewnętrzna jest najbardziej jednoznacznym, istotnym i zasadniczym predyktorem w kontekście rozpoznawania i rozwijania talentów sportowych. Rozumie się ją jako doświadczenie radości z tego, co się robi, nagradzające przeżycie, wynikające z wykonywania działań wewnętrznie motywowanych – od tego się zaczyna, bądź powinna zaczynać przygoda ze sportem. Za najważniejszy parametr motywacji uznaje się zaangażowanie, rozumiane jako pasja w dążeniu do mistrzostwa, chęć do ciężkiej pracy, wytrwałość w obliczu trudności, porażek, zmęczenia, bólu czy znudzenia. To właśnie emocjonalne zaangażowanie determinuje i określa schematy myślenia i formy działania w dążeniach do sukcesu, tj.:

- poczucie bycia sprawcą;
- pewność siebie, zaufanie do swoich możliwości;
- sens tego, co się robi;
- umiejętność ustalania celów (i priorytetów);
- samoświadomość mocnych stron;
- potrzeba poszukiwania rezerw;
- umiejętność rekompensowania słabych stron;
- gotowość do uczenia się nowych rzeczy;
- umiejętność kontrolowania emocji i pobudzenia;
- umiejętność koncentrowania uwagi.

Powstaje pytanie, czy każdy ma potrzebę osiągnięć, na czym ona polega i jak się przejawia, na jakiej podstawie możemy o tym wnioskować i jakie są tego symptomy? Dążenie do osiągnięć w jakiejkolwiek dziedzinie, która bezpośrednio nie zaspokaja podstawowych potrzeb, nie jest tak oczywiste. Czym więc jest motywacja osiągnięć?

Mimo różnych koncepcji psychologicznych można stwierdzić, że motywacja osiągnięć opiera się na dwóch założeniach:

- chęć współzawodniczenia z pewnym standardem doskonałości skłania do tego, by wokół siebie takie standardy zauważać i,
- postrzegania i analizowania rzeczywistości w kategoriach sukces – porażka.

W największym uproszczeniu możemy powiedzieć, że jest to mechanizm „samopobudzający” do ciągłej rywalizacji z innymi lub z samym sobą. Dążenie do osiągnięć przypomina, w pewnym stopniu, potrzebę zaspokajania głodu (w obu przypadkach jest to zaspokojenie względne i mniej lub bardziej długotrwałe). Uzyskanie tego, co się zamierzyło nie prowadzi do zaprzestania aktywności – aktywność ta może być tylko odroczona. Czasowe zaspokojenie wydaje się wzmagać, a nie osłabiać tendencję do zdobywania dalszych gratyfikacji.

Jak odróżnić dziecko posiadające potrzebę osiągnięć od takiego, które takich potrzeb nie przejawia? Otóż powszechnie uznaje się, że najbardziej diagnostycznym wskaźnikiem motywacji osiągnięć jest wybór zadania ze względu na jego stopień trudności. Zakłada się, że zarówno motywacja dążenia do sukcesu, jak i motywacja lękowa mają największe nasilenie przy podejmowaniu zadań o pośrednim stopniu trudności (relatywnie do możliwości dziecka). Diametralnie odmienną charakterystykę prezentują osoby, u których dominuje motyw unikania porażki, bądź motyw dążenia do sukcesu. Osoby z silną motywacją dążenia do sukcesu preferują zadania o pośrednim stopniu trudności - przy ich wykonywaniu będą przejawiały najwyższy poziom wykonania i największą wytrwałość, a w sytuacji, gdy mogą wybierać między wieloma zadaniami o różnym stopniu trudności – będą preferowały zadania pośrednio trudne. Wybierają więc takie, które wymagają od nich maksymalnego wysiłku, ale są możliwe do zrealizowania, a z drugiej strony unikają „automatycznego” sukcesu, który wynika z łatwości celu. Przykładem osoby o wysokiej motywacji osiągnięć jest zawodnik, który mając możliwość wyboru przeciwnika nie decyduje się na pojedynek z championem klubu czy też z początkującym, ale z takim, który reprezentuje podobną klasę sportową.

Z kolei, sportowiec o niskiej motywacji osiągnięć, gotów jest raczej zmierzyć się z dużo lepszym od siebie championem, bądź też z dużo słabszym, ale nie równie dobrym, jak on sam. Walka ze słabszym zapewnia automatycznie sukces, zaś przegrana z championem jest czymś tak oczywistym i usprawiedliwionym, że w oczach zawodnika przestaje być porażką. Jego wytrwałość i jakość działania będą najsłabsze przy wykonywaniu zadań pośrednio trudnych – takich, na miarę jego możliwości. Poziomy jego aspiracji okazują się albo za wysokie, albo za niskie w stosunku do uzdolnień i możliwości.

Kolejny wskaźnik motywacji osiągnięć to dążenie do określonego celu, mimo iż jest możliwość podjęcia działań alternatywnych, bądź też w sytuacji zaistnienia zewnętrznych lub wewnętrznych przeszkód (wszelkie „pokusy” młodego wieku). Dobrymi predyktorami silnej motywacji osiągnięć są: zdolność do postrzegania własnej aktywności w dalekiej perspektywie czasowej oraz zdolność do odraczania gratyfikacji (rezygnowanie z nagród natychmiastowych na rzecz większych, ale bardziej odległych w czasie, charakteryzuje ludzi o niskiej bądź wysokiej motywacji sukcesu). Można mówić o swoistym ascetyzmie osób ambitnych z silnym motywem osiągania, gdy asceza - jako odmawianie sobie „małych przyjemności” jest postrzegana jako środek do daleko dystansowych cel. Orientacja na zadaniu, w przeciwieństwie do orientacji „na ludzi”, to kolejny wskaźnik silnej motywacji osiągnięć. Dobrze obrazuje to decyzja o wyborze partnera, np. do sparingu, gdy mamy tylko dwie możliwości: wybór dobrego kumpla choć kiepskiego technicznie, czy też wybór dobrego profesjonalisty choć niezbyt lubianego. Bardziej prawdopodobne jest, że człowiek zorientowany na sukces wybierze alternatywę drugą. Jeśli chodzi o relacje z innymi ludźmi, generalnie za przejaw silnego dążenia do sukcesu uznaje się brak wyraźnych tendencji konformistycznych, brak upodabniania i naginania swojego sposobu myślenia czy form zachowania przyjętych w zespole bądź najbliższym otoczeniu. Ale w warunkach, gdy naginanie się do poglądów, zachowań czy zadań innych ludzi jest spostrzegane jako instrument czy droga do osiągnięcia sukcesu (wszystkie gry zespołowe), osoba z silną motywacją osiągnięć takiej presji się podda. Kolejnym wskaźnikiem, który z dużą pewnością możemy przyjąć jako przejaw świadomego dążenia do sukcesu, jest indywidualne poczucie sprawstwa. Niemożliwa jest motywacja do osiągnięć bez poczucia, że to, jakie decyzje i cele podejmujemy, co osiągamy, co nas spotyka, zależy w dużym stopniu od nas samych – jacy jesteśmy, jakie umiejętności i zdolności posiadamy, ile pracy i energii wkładamy w działanie.

Jest to więc sposób myślenia o sobie samym jako o faktycznym sprawcy, który steruje własnymi poczynaniami oraz tym, co i ile osiąga. Mimo, iż aktywność sportowca jest z zasady świadoma i celowa, zawodnik nie zawsze sobie przypisuje wybór działań oraz skuteczność lub brak skuteczności działania. To zaś, czy ma poczucie tak rozumianego sprawstwa, czy też nie, wpływa na jego rzeczywiste funkcjonowanie w walce sportowej. To, jaką rolę motywacyjną odgrywa spostrzeganie przyczyn osiągniętego wyniku dobrze opisuje przykład zachowania człowieka w sytuacji, którą ocenia jako losową i w sytuacji spostrzeganej jako zależna od wysiłku. Uzasadniona jest więc teza, przyjmowana przez wielu psychologów, że spostrzeganie przyczyn własnego działania i osiąganych wyników jest tak bardzo silnym czynnikiem motywacyjnym, że nie może istnieć motywacja osiągnięć bez poczucia sprawstwa, poczucia kontroli wewnętrznej, przekonania, że ma się możliwość kierowania tym, co się wokół niego dzieje i co się osiąga.

Dlatego, po pierwsze, od momentu naboru do sportu, zasadą jest takie kierowanie postępowaniem młodych, aby sami mogli doświadczać skuteczności własnego działania. Należy przy tym stwarzać obiektywne warunki działania, aby nie było wątpliwości, że tylko umiejętności dziecka i włożony przez nie wysiłek zadecydują o osiągnięciu bądź nieosiągnięciu wyniku. Występowanie obiektywnych czynników utrudniających, często nieprzewidzianych, może u zawodników tworzyć przekonanie, iż tak naprawdę to niewiele zależy od nich, jak będą działać i co osiągać.

Po drugie, należy tak organizować sytuacje treningu i walki sportowej, aby stwarzała ona możność spostrzegania i oceniania efektów własnej aktywności. Znajomość tego co, ile i jak się zrobiło, pełni - oprócz funkcji korekcyjnej, również funkcję motywacyjną. Zawodnik powinien móc sam ocenić zgodność między tym co osiągnął, z tym co zamierzał, a ponadto zwiększać trafność oceny poprzez udostępnianie mu fachowej informacji zwrotnej w trakcie działania. Żadna pochwała ani ogólnikowa ocena wyniku nie ma takiego znaczenia jak dokładna, w sensie technicznym, informacja zwrotna. Zarówno zadania stawiane zawodnikowi, jak i oceny jego realizacji muszą być bardzo konkretne, realistyczne i zdefiniowane w formie schematów działania. Ogólnie formułowane cele i oceny, jak: „spróbuj usilniej”, „strzelaj poprawnie” brzmią ładnie, ale mają niewielką wartość zarówno informacyjną, jak i motywacyjną - nie mówią, co należy robić.

Po trzecie, fachowa, rzetelna informacja zwrotna o wykonaniu musi być w każdym momencie dostosowana do zmian zachodzących w działaniu sportowca.

Po czwarte, kształtowanie poczucia sprawstwa jest procesem tworzenia samo zaufania, wiary we własne psychofizyczne możliwości, wiary, że od jego umiejętności popartych ciężką pracą zależy, co i ile osiągnie w przyszłości.

W procesie tym niebagatelną rolę odgrywają oczekiwania tych wszystkich, którzy kierują karierą młodego adepta sportu. Najbardziej szkodliwe są oczekiwania czy przewidywania oparte na stereotypach myślenia dotyczących np. fizycznych parametrów czy wyglądu. Same w sobie takie stereotypy nie byłyby szkodliwe, gdyby nie niosły z sobą następstw w sposobach postępowania z zawodnikami, których te przekonania dotyczą, a więc: w sposobach komunikowania, przekazywania informacji zwrotnej o wykonaniu, w sposobach karania i nagradzania, motywowania do pracy, czy w ilości czasu poświęcanego danemu zawodnikowi, w koncentracji na zawodniku.

Rezultatem takich stereotypów myślenia i następujących po nim działań, czy też braku pewnych działań w stosunku do sportowca, jest zjawisko w psychologicznej terminologii określane jako samospełniające się proroctwa, kiedy to po sezonie rocznym okazuje się, że zawodnik, na którego „nie stawialiśmy” faktycznie jest słabszy niż ten, z którym „wiązaliśmy nadzieje” od początku jego kariery.

Obecny stan wiedzy o człowieku wskazuje, że wyznaczanie z góry określonego poziomu i tempa rozwoju talentu obarczone jest ryzykiem błędu przeszacowania. W jakim kierunku powinno zatem zmierzać myślenie tych, którzy są odpowiedzialni za karierę zawodniczą młodego adepta sportu? Oto kilka wskazań:

Po pierwsze, należy uznać, że poziom posiadanych predyspozycji, czy to natury biologicznej, czy psychicznej, jest tylko jednym z wielu parametrów, które współdeterminują poziom osiągnięć w przyszłości.

Po drugie, wszelkie parametry, nie tylko natury biologicznej, ale również psychicznej, mają w młodym wieku ograniczoną wartość czasową, co wskazuje na potrzebę monitoringu psychologicznego.

Po trzecie, rozwój predyspozycji sportowych nie jest ciągłą linią rosnącą. Na każdym etapie rozwoju i dojrzewania adepta sportu trzeba dbać o jego ogólny, harmonijny rozwój, zarówno fizyczny, jak i społeczny, intelektualny, emocjonalny.

Po czwarte, talent, predyspozycje, uzdolnienia czy zadatki, jakkolwiek by je rozumieć – to konieczny, ale niewystarczający warunek osiągnięcia mistrzostwa – bez wszechstronnego rozwijania tych predyspozycji nadal pozostaną tylko „wewnętrznym potencjałem”.

Po piąte, podstawowym kryterium psychologicznym w procesie rozpoznawania i rozwijania talentów sportowych jest motywacja i wynikające z niej schematy działania (zaufanie do własnych możliwości, koncentracja na zadaniu, ustalanie celów itd.).

Po szóste, psychologiczna identyfikacja i wspieranie talentów, to stwarzanie jak największych możliwości indywidualnego rozwoju dziecka.

Proces ten obejmuje zarówno diagnozę predyspozycji psychofizycznych, identyfikację sposobów działania (struktury poznawczoemocjonalno-behawioralne), jak również ciągłego monitorowania nabywanych umiejętności. Współczesna psychologia sportu coraz bardziej odchodzi od poszukiwania cech psychicznych, stanowiących stałe różnice indywidualne między ludźmi, które mogłyby wyjaśniać i przewidywać zachowania ludzkie w kontekście aktywności fizycznej, a zwłaszcza cech osobowości, które można by traktować jako predyktory sukcesu w sporcie. Próby określenia profilów cech charakterystycznych dla zawodników osiągających mistrzostwo sportowe w swoich dyscyplinach okazały się zajęciem jałowym. Nowe badania nad różnicami indywidualnymi dotyczą cech bardziej zmiennych, dających się formować. Cechy te są efektem różnic w sposobach przetwarzania informacji – analizowania, interpretowania i oceniania świata wokół nas. W przypadku sportu chodzi przede wszystkim o świat społeczny – samego zawodnika i wszystkich ludzi, którzy go otaczają – oraz wszelkie zdarzenia, z których się składa i od których zależy kariera sportowa. Psychologia nie neguje roli cech wrodzonych (np. temperamentalnych) ani roli procesów afektywnych (emocji), jednakże do najbardziej fundamentalnych prawd psychologicznych należy twierdzenie, że zachowanie człowieka zależy od sposobu rozumienia świata.